دکتر پژمان رضایتی چرانی، از اساتید دانشگاه و فعال صنعت کاغذ و مقوا در کشورمان، بر این اعتقاد است که این صنعت با چالش‌هایی مواجه است، با این حال فرصت‌های بی‌نظیری را نیز پیش رو دارد؛ هر چند که چالش‌های موجود، سبب زمین‌گیر شدن بخشی از این صنعت شده است.
وجود نیروی انسانی و انرژی ارزان، رعایت شرایط زیست محیطی سهل‌گیرانه و همچنین نبود رقبای جدی در بازار، موجب افت استانداردهای واحدهای تولیدی از حداقل‌های ضروری شده که این موضوع، ضرورت حمایت و تشویق واحدهای تولیدی کاغذ و مقوا را توسط دولت می‌طلبد، ولی نه‌تنها شاهد این حمایت برنامه‌ریزی‌شده نیستیم، بلکه به دلیل ضعف‌های سیستم مدیریتی، همواره مشکلات جدی برای صنایع تولیدی از جمله کاغذ و مقوا به وجود آمده است.
در گفت‌وگویی که با دکتر پژمان رضایتی چرانی، از اساتید دانشگاه و فعال صنعت کاغذ و مقوا داشتیم، به بررسی ابعاد مختلف این صنعت پرداختیم که ماحصل آن را می‌خوانید.
در ابتدا اشاره‌ای به سوابق اجرایی و مدیریتی خود داشته باشید.
بنده از سال 1386تا 1391 با مدرک کارشناسی ارشد صنایع چوب و کاغذ از دانشگاه تربیت مدرس، از طریق آزمون استخدامی، در واحد تولید کاغذ صنایع چوب و کاغذ ایران (چوکا) به عنوان کارگر تولیدی مشغول به همکاری شدم.
در ادامه بعد از سال 1391 به عنوان عضو هیات علمی جذب دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء بهبهان شدم و تاکنون در این دانشگاه در رشته صنایع چوب و فرآورده‌های سلولزی در مقطع کارشناسی و ارشد در حال آموزش دانشجو هستم.
همزمان به صورت غیر رسمی در فضای مجازی با راه‌اندازی گروه‌های تخصصی، در تلاش برای سازماندهی و هدایت فعالیت صنعت سلولزی و ترجیحا کاغذسازی هستم. در این راستا هم‌اکنون همراه مهندس کاویانی‌نیا، ادمین گروه صنعت کاغذسازی دانشگاه در سامانه واتساپ با 253 عضو و تلگرام با 163عضو هستم.
کانال آموزشی t.me/Dr_PRC در تلگرام با 80 نفر عضو نیز مربوط به بنده است. شایان ذکر است، سوابق صنعتی بنده همراه با تدریس دروس تخصصی و پیشرفته مرتبط با علوم و فنون کاغذسازی شامل شیمی چوب، تکنولوژی خمیرکاغذ، تکنولوژی رنگبری خمیرکاغذ، کاغذسازی و آزمایشگاه، مبانی ویژگی‌های کاغذ و فرآورده‌های سلولزی، شیمی کاغذسازی، فناوری کاغذ پیشرفته، فیزیک مکانیک کاغذ، فناوری‌های تبدیلی در کاغذسازی، فناوری‌های نوین در صنایع چوب و فرآورده‌های سلولزی، فناوری تولید انواع کاغذ، ارزیابی زیست محیطی در صنایع چوب و فرآورده‌های سلولزی، درجه‌بندی چوب، کنترل و کیفیت، موازنه جرم و انرژی، عملیات واحد، کنترل فرآیند، آلاینده‌ها و روش‌های تصفیه در صنایع چوب و فرآورده‌های سلولزی و داشتن مسئولیت مدیریت گروه آموزشی صنایع سلولزی در دانشگاه برای مدت 6 سال، شرایطی را برای ارتباط با بسیاری از فعالان صنعت کاغذ و مقوا کشور فراهم کرده که همواره سعی می‌کنم با این افراد، در ارتباط نزدیک باشم.
از چه زمانی و با چه اهداف و رویکردی وارد این حرفه شدید؟
از آنجا که بزرگ شده استان گیلان (پره سر) هستم، از دیرباز با صنعت کاغذسازی آشنا بودم.
به عبارتی از دوره دبیرستان طی گذراندن یک دوره کارآموزی در کارخانه چوب و کاغذ ایران (چوکا) با این صنعت آشنا شدم. در ادامه پس از تحصیلات کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته صنایع چوب و کاغذ به عنوان کارگر تولیدی جذب واحد تولید کاغذ شدم و همزمان در دانشکده کاسپین در رشته مهندسی شیمی-صنایع سلولزی برای آموزش دانشجویان کارشناسی و کارهای تحقیقاتی مقطع کارشناسی ارشد همکاری‌هایی داشتم.
همزمان با اشتغال به دلیل علاقه‌مندی به این صنعت، اقدام به ادامه تحصیل ضمن اشتغال، در مقطع دکتری در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان کردم. طی مقطع دکتری برای تکمیل تحقیقات تز دکتری، دوره‌ای را در مرکز خمیر و کاغذ سوئد( Innventia AB) گذراندم که در ادامه، فعالیت کاری بنده، در دانشگاه متمرکز شد.
یکی از چالش‌های صنعت کاغذ و مقوا، وابستگی شدید به واردات مواد اولیه است. این موضوع، چه چالش‌هایی را پیش روی این صنعت قرار داده است؟
کشور ما به دلیل شرایط موجود، دارای منابع اولیه مناسب برای کاعذسازی است که در رابطه با منابع کاغذ بازیافتی بیشتر در مراکز استان‌ها به وفور وجود دارد و در خصوص منابع لیگنوسلولزی بکر بیشتر می‌توان به پسماند کشاوری در استان خوزستان اشاره کرد که هنوز بخش زیادی از پتانسیل منابع بکر موجود در این استان مورد بهره‌برداری اقتصادی قرار نگرفته است.
در رابطه با مواد افزودنی مورد نیاز هم، کشور ما به سبب دارا بودن پتانسیل گسترده در حوزه پالایشگاهی و پتروشیمی، قابلیت تولید بخش عمده این مواد را دارد؛ لذا در صورتی که هنوز مجبور به واردات هستیم، این عامل به عدم صرفه اقتصادی تولید آن بازنمی‌گردد، بلکه به دلیل نبود سازکاری منسجم برای تولید است. البته مشابه هر صنعت دیگر لازم است که برخی از مواد و قطعات مصرفی محدود از خارج کشور تامین شود که در داخل کشور با توجه به بازار هدف محدود، تولید آن‌ها صرفه اقتصادی ندارد.
عوامل مختلفی از جمله نرخ ارز، قیمت مواد اولیه، هزینه‌های تولید و تقاضا بر قیمت محصولات کاغذی و مقوایی تاثیر می‌گذارند. این نوسانات، برنامه‌ریزی تولید و فروش را برای تولیدکنندگان بسیار دشوار کرده است. نظر شما چیست؟
تولیدکنندگان کاغذ و مقوا در کشور، مشابه دیگر صنایع به شدت از عدم ثبات اقتصادی، تغییرات نرخ ارز که مسبب بسیاری از تغییرات مربوط به قیمت مواد اولیه، هزینه‌های تولید و عرضه و تقاضا و تغییر قیمت محصولات کاغذی و مقوا است، رنج می‌برند. متاسفانه دولت با چندنرخی کردن ارز و به تبع آن ناترازی در توزیع حمایت از تولیدکنندگان، موجب آشفتگی بازار تولید و عرضه و تقاضا شده است، به‌طوری که امروزه شاهد هستیم که واحدهای تولیدی کاغذسازی در بدترین شرایط اقتصادی بوده و صرفا به حفظ شرایط موجود و جلوگیری از ورشکستگی می‌اندیشند.
یکی از چالش‌های جدی پیش روی فعالان این صنعت، واردات بی‌رویه کاغذ و مقوا بر خلاف قوانین و بخش‌نامه‌های موجود است. چرا شاهد چنین وضعیتی هستیم؟
برای پویایی هر صنعتی مانند کاغذ و مقوا، واردات ضروری است، در غیر این صورت مشابه صنعت تولید خودرو روزبه‌روز از استانداردهای دنیا فاصله خواهیم گرفت. لازم است که توجه دولت به مباحث این صنعت از نگاه سنتی خارج شود. در گام نخست، باید دولت شفاف‌سازی شایسته‌ای را در خصوص تولید، مصرف، واردات و صادرات منابع کاغذ و مقوا از طریق ارگان‌های ذی‌ربط انجام دهد که این موارد هنوز به طور شایسته و بایسته انجام نمی‌شود و برای عموم بر خط نیست. در همین راستا لازم است که دولت و واحدهای صنفی مرتبط برای واردات کاغذ و مقوا برنامه‌ریزی منسجم داشته باشند که قابل رویت عموم باشد
تا واحدهای تولیدی بتوانند متناسب با برنامه تدوین شده اقدام به برنامه‌ریزی کنند.
متاسفانه هنوز رویه شفافی در این خصوص در رویت عموم قرار داده نشده و اگر برای واردات برنامه‌ای هم وجود دارد، صرفا به صورت رانت و در اختیار تعدادی محدود در کشور است. تقریبا کل کاغذ کپی مصرفی در کشور وارداتی است، ولی مشخص نیست که مجوز واردات تحت چه برنامه و ساز و کاری صادر می‌شود؛ از همین‌رو پیشنهاد می‌شود که موضوع تعیین مقدار نیاز کشور و تنظیم برنامه واردات در راستای برنامه توسعه صنایع کاغذ و مقوا کشور تدوین شود. در سال گذشته دولت حمایت‌هایی را از واحدهای تولید کاغذ کشور انجام داد که به نتایج خوبی در تولید منتهی شد، اما اگر این حمایت‌ها به خوبی هدایت نشود، حتی در میان‌مدت نیز اثرگذاری خود را از دست خواهد داد.
سرانه مصرف کاغذ در ایران چقدر است و چه تفاوتی با سرانه مصرف در سایر کشورها دارد؟
آمار دقیقی در مورد سرانه مصرف کاغذ در ایران منتشر نشده، اما برآورد می‌شود که حدود 22 کیلوگرم باشد؛ در حالی که در اروپا این عدد، 58 کیلوگرم و آمریکا و اسکاندیناوی 180 کیلوگرم است. همچنین کل تولید کاغذ در دنیا حدود380 میلیون تن است. با تغییرات شرایط زندگی جامعه، نوع و مقدار مصرف فرآورده‌های کاغذ و مقوا نیز دچار تغییر شده و انتظار می‌رود که به مرور از مصرف کاغذ روزنامه در کشور کاسته شود، حتی مصرف کاغذ کپی و زیراکس هم به صورت محدود کاسته شود و در مقابل بر مصرف کاغذ برای بسته‌بندی افزوده شود.
رویه حاضر نه تنها در کشور ما در حال وقوع است، بلکه در دیگر کشورها نیز رویه مشابهی وجود دارد، اما متاسفانه تحریم‌های گسترده، کمر تولید در کشور را خم کرده و اگر بخواهیم وجود برخی از انتصابات حاشیه‌دار که مسئول مدیریت وضعیت حال کشور هستند و منتج به شرایط اقتصادی بدتر را به آن اضافه کنیم، هر دو منتهی به کاهش مصرف کاغذ و مقوا در کشور می‌شوند.
تحریم‌ها و عوارض ناشی از آن، چه مسایل و مشکلاتی را برای صنعت کاغذ و مقوا، ایجاد کرده است؟
این صنعت مشابه هر صنعت دیگر در کشور به شدت از تحریم‌ها و عوارض آن رنج می‌برد.
به‌طور کلی ما در کره زمین نیاز به خدمات متنوعی داریم که نه امکان دارد و نه صحیح است که همه را خودمان تولید و مصرف کنیم؛ بنابراین همواره صنایعی موفق هستند که بتوانند در تعامل با صنایع متنوع فراوان، جامعه مصرف‌کننده انبوه با دسترسی به منابع اولیه رقابتی اقدام به عرضه رقابتی محصولات خود کنند. متاسفانه کشور ما در همه موارد اشاره شده به دلیل تحریم‌ها در تنگنا است، به‌طوری که اگر امکان واردات و صادرات محصولات سلولزی به کشور برطرف شود، تقریبا تمام واحدهای تولیدی در رقابت با فروشندگان خارجی شکست خورده و مجبور به تعطیلی خواهند شد.
با وجود چالش‌ها، صنعت کاغذ و مقوا در ایران همچنان فرصت‌های بسیاری را پیش روی خود می‌بیند. به نظر شما این فرصت‌ها چیست؟
دقیقا هر چالشی همراه با فرصت است، اما چالش‌های فعلی موجب شده که تقریبا کل صنایع داخلی زمین‌گیر شوند.
به عنوان مثال، وجود نیروی انسانی و انرژی ارزان، رعایت شرایط زیست محیطی سهل‌گیرانه و نبود رقبای جدی در بازار موجب افت استانداردهای واحدهای تولیدی از حداقل‌های ضروری شده که این موضوع، ضرورت حمایت و تشویق واحدهای تولیدی کاغذ و مقوا توسط دولت را می‌طلبد که متاسفانه نه‌تنها شاهد این حمایت برنامه‌ریزی شده نیستیم، بلکه به دلیل ضعف‌های سیستم مدیریتی در کشور همواره مشکلات جدی را برای صنایع تولیدی از جمله کاغذ و مقوا فراهم کرده که قطع مستمر برق و گاز در طول سال موجب رفتن به ورطه ورشکستگی این واحدهای تولیدی شده است.
خوشبختانه در کشور با توسعه آموزش عالی، مراکز آموزش نیروهای تخصصی به صورت گسترده فعال هستند و دولت با مدیریت صحیح امکان حمایت از صنایع تولیدی کاغذ و مقوا را به صورت ارائه تسهیلات دارد، از همین رو توصیه می‌شود که در یک چهارچوب مشابه حوزه سلامت که مراکز آموزش عالی مسولیت نظارت بر مراکز خدماتی پزشکی را برعهده دارند، واحدهای تولیدی کاغذ و مقوا نیز برای دریافت تسهیلات نیازمند همکاری و اخذ مجوز از مراکز آموزش عالی مرتبط باشند. اینگونه، هم مراکز آموزش عالی در راستای نیاز واحدهای تولیدی کاغذ و مقوا هدایت می‌شوند و هم رویه تولید سنتی کاغذ و مقوا کشور به سمت استانداردسازی هدایت می‌شوند.
از آنجا که صنعت کاغذ و مقوا، سهم بسیاری در رشد و رونق اقتصاد کشور دارد، توجه به صنعت سلولزی سهم مهمی در بهبود وضعیت اقتصادی خواهد داشت. در کشور ما در این راستا چه اقداماتی صورت گرفته است؟
صنعت سلولزی از صنایعی است که مصرف آب و برق آن زیاد است، ولی این صنعت برای ایجاد اشتغال از سهم بالایی برخوردار است و با توجه به مشکلات اشتغال در کشور، گسترش نظام‌مند و برنامه‌ریزی شده این صنعت می‌تواند بسیار مفید باشد.
به‌طور کلی به دلیل اینکه محصولات سلولزی حجیم هستند، در صورت وجود امکانات اولیه، تولید آن به صرفه است؛ اگرچه در تولید ثروت در رتبه بالایی قرار نمی‌گیرد. با توجه به همسایگی با کشورهای زیاد، امکان برنامه‌ریزی برای واردات کاغذهای باطله به کشور وجود دارد. کشورهای همسایه از جمله افغانستان، ترکمنستان به همراه عراق می‌توانند فرصتی برای واردات کاغذ باطله به کشور در نظر گرفته شوند و کشورهای همسایه حوزه جنوب نیز می‌توانند فرصت جذابی برای واردات کاغذ باطله و صادرات مقوای تولیدی باشند.
هر دوی این منابع می‌تواند مبادلات اقتصادی و سیاسی بین کشور به همسایگان را تقویت کند. از طرفی هم رقابت واحدهای تولیدی در کشور برای تامین منابع اولیه موجبات تشویق مردم به تفکیک باطله‌های سلولزی را فراهم می‌سازد که می‌تواند اثرات مثبت فرهنگی و اجتماعی ارزشمندی برای جامعه به دنبال داشته باشد. شاید در منظر مستقیم توسعه صنایع سلولزی نقش زیادی بر رونق اقتصادی کشور نداشته باشد، ولی واقعیت این است که به دلیل ارتباط بین صنایع، این صنعت به عنوان بخشی از چرخه صنعت کشور محسوب می‌شود و حضور آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر رونق اقتصادی کشور موثر است.
به عنوان مثال، تمام محصولات صنایع نیاز به بسته بندی دارند که مقواهای سلولزی سهم زیادی در بسته‌بندی این محصولات دارند و در صورت نیاز به واردات می‌تواند هزینه تولید را برای صنایع افزایش دهد.